Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa kinh tế và sự bùng nổ của cách mạng công nghiệp 4.0, tài sản trí tuệ đã trở thành "đồng tiền chung" của thương mại quốc tế. Tuy nhiên, một trong những thách thức pháp lý căn bản nhất của hệ thống sở hữu trí tuệ là tính chất lãnh thổ. Một sáng chế, kiểu dáng công nghiệp hay nhãn hiệu được bảo hộ tại quốc gia này không đương nhiên có hiệu lực tại quốc gia khác. Điều này tạo ra một nghịch lý: dòng chảy thương mại và công nghệ là toàn cầu, nhưng sự bảo hộ pháp lý lại bị giới hạn bởi biên giới quốc gia.
Để giải quyết mâu thuẫn này, cộng đồng quốc tế đã thiết lập một cơ chế pháp lý đặc biệt được gọi là "Nguyên tắc Ưu tiên" hay "Quyền Ưu tiên" . Đây là hòn đá tảng của hệ thống bảo hộ sở hữu công nghiệp quốc tế, cho phép người nộp đơn "giữ chỗ" về mặt thời gian tại nhiều quốc gia khác nhau dựa trên một đơn nộp đầu tiên.
Tại Việt Nam, nguyên tắc này không chỉ là sự nội luật hóa các cam kết quốc tế mà còn là một công cụ chiến lược được quy định tại Điều 91 Luật Sở hữu trí tuệ năm 2009, sửa đổi, bổ sung năm 2009, 2019 và 2022 (Luật SHTT) và được cụ thể hóa chi tiết trong Nghị định 65/2023/NĐ-CP.
Căn cứ theo Khoản 1 Điều 91 Luật SHTT quyền yêu cầu hưởng ưu tiên chỉ phát sinh khi người nộp đơn đáp ứng đồng thời bốn điều kiện pháp lý nghiêm ngặt sau:
- Điều kiện về nơi nộp đơn đầu tiên (Điểm a): Đơn đầu tiên (đơn cơ sở) phải được nộp tại Việt Nam hoặc tại một nước là thành viên của điều ước quốc tế có quy định về quyền ưu tiên mà Việt Nam cũng là thành viên (điển hình là Công ước Paris), hoặc có thỏa thuận áp dụng quy định tương tự với Việt Nam. Điều này đảm bảo tính tương hỗ và hợp pháp hóa quốc tế cho đơn cơ sở.
- Điều kiện về chủ thể (Điểm b): Người nộp đơn phải là công dân Việt Nam, công dân của nước thành viên Công ước Paris hoặc người cư trú/có cơ sở sản xuất, kinh doanh hợp pháp tại Việt Nam hoặc tại nước thành viên đó. Điều này giới hạn quyền ưu tiên cho các chủ thể có mối liên hệ pháp lý với các nước thành viên điều ước quốc tế.
- Điều kiện về thủ tục bắt buộc (Điểm c): Người nộp đơn phải nêu rõ yêu cầu được hưởng quyền ưu tiên trong tờ khai đăng ký tại Việt Nam và phải nộp kèm bản sao đơn đầu tiên có xác nhận của cơ quan đã nhận đơn đó (thường là Bản sao có chứng thực - Certified Copy). Việc thiếu bất kỳ yếu tố nào trong hai yêu cầu này đều khiến yêu cầu ưu tiên bị bác bỏ.
- Điều kiện về thời hạn (Điểm d): Đơn đăng ký tại Việt Nam phải được nộp trong thời hạn ấn định tại điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Thời hạn này được quy định cụ thể tại Công ước Paris là 12 tháng đối với sáng chế/giải pháp hữu ích và 06 tháng đối với kiểu dáng công nghiệp/nhãn hiệu, tính từ ngày nộp đơn đầu tiên. Đây là thời hạn bất di bất dịch (trừ trường hợp bất khả kháng cực kỳ hiếm gặp).
Khoản 2 Điều 91 Luật Sở hữu trí tuệ quy định về cơ chế Quyền ưu tiên bộ phận, cho phép người nộp đơn yêu cầu hưởng ngày ưu tiên trên cơ sở nhiều đơn khác nhau đã được nộp sớm hơn. Đây là một cơ chế linh hoạt, đặc biệt có giá trị trong trường hợp sáng chế hoặc kiểu dáng công nghiệp được phát triển và hoàn thiện qua nhiều giai đoạn riêng biệt, đảm bảo người sáng tạo không bị mất quyền ưu tiên đối với các thành phần, tính năng hoặc cấu trúc được tạo ra ở các thời điểm khác nhau nhưng được tổng hợp trong một đơn đăng ký duy nhất tại Việt Nam.
Về bản chất, thay vì chỉ dựa vào một đơn cơ sở duy nhất, người nộp đơn được phép kết hợp các ngày nộp đơn sớm nhất từ nhiều đơn cơ sở khác nhau (tất cả các đơn này phải nằm trong thời hạn ưu tiên 6 hoặc 12 tháng theo quy định) để xác lập ngày ưu tiên cho các phần tương ứng trong đơn nộp tại Việt Nam.
Điều kiện then chốt để áp dụng thành công là người nộp đơn phải chỉ ra nội dung tương ứng một cách rõ ràng và chính xác. Sự tương ứng này yêu cầu xác định chi tiết và cụ thể phần nội dung kỹ thuật (đối với sáng chế) hoặc chi tiết thẩm mỹ (đối với kiểu dáng công nghiệp) của đơn nộp tại Việt Nam tương đương với nội dung đã được công bố trong từng đơn cơ sở cụ thể.
Để đáp ứng điều kiện thủ tục, trong tờ khai và thuyết minh của đơn đăng ký tại Việt Nam, người nộp đơn cần phải thực hiện các bước sau: Tuyên bố rõ ràng việc yêu cầu hưởng quyền ưu tiên trên cơ sở nhiều đơn; Kê khai đầy đủ thông tin về số đơn, ngày nộp, và quốc gia của tất cả các đơn cơ sở liên quan; và quan trọng nhất là phải Đối chiếu chi tiết, chỉ rõ phần nào của nội dung trong đơn Việt Nam được hưởng ưu tiên từ đơn cơ sở nào (ví dụ: Yêu cầu bảo hộ số 1-5 hưởng ưu tiên từ Đơn A, trong khi Yêu cầu bảo hộ số 6-8 hưởng ưu tiên từ Đơn B).
Giả sử một công ty phát triển một chiếc máy pha cà phê mới:
Khi nộp đơn tại Việt Nam, công ty phải tuyên bố:
Phần Cấu trúc C và các yếu tố khác không có trong đơn cơ sở sẽ chỉ được hưởng Ngày Nộp Đơn thực tế tại Việt Nam (15/12/2025).
Cơ chế này đảm bảo sự công bằng và linh hoạt, cho phép các phần của sáng chế hoặc kiểu dáng được bảo vệ hiệu quả nhất theo ngày phát triển thực tế của chúng.
Khoản 3 Điều 91 Luật Sở hữu trí tuệ quy định hệ quả pháp lý cốt lõi của nguyên tắc ưu tiên: "Đơn đăng ký sở hữu công nghiệp được hưởng quyền ưu tiên có ngày ưu tiên là ngày nộp đơn của đơn đầu tiên." Đây là quy định mang tính quyết định, có tác động sâu rộng đến quá trình thẩm định và xác lập quyền. Về mặt pháp lý, việc này có nghĩa là đơn đăng ký tại Việt Nam được kéo lùi về ngày nộp đơn cơ sở ban đầu tại nước thành viên Công ước Paris hoặc tại Việt Nam. Ngày ưu tiên này sẽ trở thành Ngày Nộp Đơn pháp lý mang tính quyết định đối với việc xác lập quyền, bất kể ngày nộp đơn thực tế tại Cục Sở hữu trí tuệ (SHTT) Việt Nam diễn ra muộn hơn.
Ngày ưu tiên này được sử dụng làm mốc thời gian then chốt trong quá trình thẩm định nội dung, ảnh hưởng đến hai tiêu chí bảo hộ quan trọng nhất:
Để hiểu sâu về quyền ưu tiên, trước hết cần đặt nó trong mối tương quan với các nguyên tắc nền tảng khác của luật sở hữu trí tuệ, đặc biệt là sự phân biệt giữa Nguyên tắc Nộp đơn Đầu tiên và Nguyên tắc Ưu tiên.
Lịch sử phát triển của luật sở hữu trí tuệ thế giới đã chứng kiến sự cạnh tranh giữa hai triết lý: Nguyên tắc sử dụng đầu tiên (First-to-Use) và Nguyên tắc nộp đơn đầu tiên (First-to-File).
Hệ thống First-to-Use, từng được áp dụng phổ biến tại Hoa Kỳ trước Đạo luật Leahy-Smith America Invents Act (AIA), trao quyền cho người đầu tiên thực sự tạo ra sáng chế hoặc sử dụng nhãn hiệu thương mại, bất kể ai là người nộp đơn trước. Mặc dù hệ thống này có vẻ công bằng về mặt đạo đức sáng tạo, nhưng nó lại tạo ra sự bất ổn định pháp lý to lớn và chi phí tranh tụng khổng lồ để chứng minh "ngày sử dụng đầu tiên".
Ngược lại, Nguyên tắc nộp đơn đầu tiên (First-to-File), hiện được áp dụng tại Việt Nam (Điều 90 Luật SHTT) và hầu hết các quốc gia trên thế giới, xác định quyền sở hữu dựa trên tính xác thực của hành vi hành chính: ai nộp đơn sớm nhất tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, người đó được cấp văn bằng bảo hộ. Nguyên tắc này khuyến khích sự công khai thông tin và tạo ra sự chắc chắn về mặt pháp lý.
Tuy nhiên, First-to-File tạo ra một áp lực thời gian khủng khiếp. Nếu một doanh nghiệp Việt Nam nộp đơn đăng ký sáng chế tại Cục Sở hữu trí tuệ (IP Vietnam) vào ngày 01/01/2024, nhưng chưa kịp nộp tại Nhật Bản hay Hoa Kỳ, và vào ngày 02/01/2024 có một đối thủ cạnh tranh nộp đơn cho cùng sáng chế đó tại các quốc gia này, doanh nghiệp Việt Nam sẽ mất trắng thị trường quốc tế. Chính tại điểm nghẽn này, Nguyên tắc Ưu tiên xuất hiện như một van an toàn.
Khác với Nguyên tắc Nộp đơn đầu tiên, Nguyên tắc Ưu tiên là một cơ chế hư cấu pháp lý về thời gian. Nó cho phép kéo lùi ngày nộp đơn của các đơn đăng ký sau về thời điểm nộp đơn đầu tiên.
| Đặc điểm | Nguyên tắc nộp đơn đầu tiên | Nguyên tắc ưu tiên |
| Cơ sở pháp lý VN | Điều 90 Luật SHTT 2005 (sửa đổi 2022) | Điều 91 Luật SHTT 2005 (sửa đổi 2022) |
| Cơ sở quốc tế | TRIPS, Thông lệ chung | Điều 4 Công ước Paris |
| Mục tiêu | Giải quyết xung đột giữa các đơn độc lập của các chủ thể khác nhau. | Bảo vệ quyền lợi của cùng một chủ thể khi mở rộng đăng ký ra quốc tế. |
| Cơ chế vận hành | Đơn có ngày nộp sớm nhất được cấp bằng. | Đơn nộp sau được coi như đã nộp vào ngày của đơn đầu tiên. |
| Hệ quả pháp lý | Loại bỏ các đơn nộp muộn hơn của người khác. | Bảo toàn tính mới và thứ tự ưu tiên trước các hành vi của bên thứ ba trong giai đoạn chờ đợi. |
Sự phân biệt này là tối quan trọng trong thực tiễn tư vấn. Một đơn đăng ký có thể thất bại theo nguyên tắc nộp đơn đầu tiên (do nộp muộn hơn đối thủ) nhưng lại có thể lội ngược dòng thành công nếu viện dẫn hợp lệ quyền ưu tiên từ một đơn nước ngoài nộp trước đó.
Công ước Paris về bảo hộ sở hữu công nghiệp năm 1883 là điều ước quốc tế đa phương tiên phong, thiết lập nền tảng cho Quyền Ưu tiên mà Việt Nam, với tư cách là thành viên, có nghĩa vụ tuân thủ triệt để.
Theo Điều 4.A(1) của Công ước Paris, quyền ưu tiên áp dụng cho bất kỳ người nào đã nộp đơn hợp lệ đăng ký các đối tượng sở hữu công nghiệp bao gồm Sáng chế, Mẫu hữu ích (Giải pháp hữu ích), Kiểu dáng công nghiệp và Nhãn hiệu hàng hóa.
Một khái niệm cốt lõi là người thừa kế hợp pháp. Trong hoạt động M&A, nếu Công ty A nộp đơn đầu tiên và sau đó bị Công ty B mua lại, Công ty B hoàn toàn có quyền nộp đơn tại Việt Nam và yêu cầu hưởng quyền ưu tiên từ đơn của Công ty A, miễn là có tài liệu chứng minh việc chuyển giao quyền nộp đơn.
Điều 4.A(3) định nghĩa nộp đơn hợp lệ quốc gia là bất kỳ việc nộp đơn nào đủ để xác định ngày nộp đơn tại quốc gia liên quan, bất kể số phận sau này của đơn đó ra sao.
Quy định này mang tính bảo vệ cực cao: việc đơn sáng chế bị Cơ quan Sáng chế của quốc gia đó từ chối sau này vì không đạt tiêu chí (ví dụ: thiếu trình độ sáng tạo) không làm mất đi quyền dùng ngày nộp đơn đó làm Ngày ưu tiên để đăng ký tại Việt Nam. Miễn là tại thời điểm nộp, đơn đã được tiếp nhận, nó đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử là xác lập "ngày ưu tiên".
Công ước Paris thiết lập hai mốc thời hạn cứng và không thể gia hạn (trừ trường hợp bất khả kháng):
Sự phân biệt này dựa trên tính chất kỹ thuật: Sáng chế đòi hỏi thời gian dài để thẩm định tính khả thi và hoàn thiện bản mô tả phức tạp, trong khi nhãn hiệu và kiểu dáng công nghiệp gắn liền với chiến lược thương mại nhanh và có vòng đời sản phẩm ngắn hơn, do đó thời gian "giữ chỗ" được rút ngắn để tránh tình trạng thị trường bị đóng băng quá lâu. Thời hạn này bắt đầu tính từ ngày tiếp theo của ngày nộp đơn đầu tiên.
Nguyên tắc ưu tiên không chỉ là một quy định kỹ thuật khô khan mà là một công cụ chiến lược sắc bén trong cuộc đua sở hữu trí tuệ toàn cầu. Với sự hoàn thiện của Nghị định 65/2023/NĐ-CP, Việt Nam đã cung cấp một khung khổ pháp lý minh bạch và thuận lợi hơn cho các chủ thể quyền.
Tuy nhiên, "thuận lợi" không đồng nghĩa với "dễ dãi". Các quy định về thời hạn nộp tài liệu (03 tháng), phí thẩm định, và đặc biệt là kiểm soát an ninh đối với sáng chế đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt.
